Cấp sắc là một nghi lễ truyền thống của đồng bào dân tộc Sán Dìu ở huyện Tam Đảo, được thực hiện với ý nghĩa công nhận cấp bậc của các thầy cúng. Đứng trước nguy cơ bị mai một, thất truyền, lễ Cấp sắc được các cấp, ngành, địa phương quan tâm phục dựng, bảo tồn nhằm giữ gìn nét văn hóa truyền thống độc đáo của đồng bào dân tộc Sán Dìu.
Ông Trương Thái Chính ở thôn Đầu Vai, xã Minh Quang là thầy cúng đã 2 lần được cấp sắc. Ảnh: Kim Ly
Người Sán Dìu quan niệm, để cuộc sống bình an, hạnh phúc, cần đến vai trò của người thầy cúng. Các thầy cúng đảm nhiệm việc cúng bái trong các lễ tang, lễ cưới, lễ cúng mụ… của đồng bào.
Họ là những người có học thức, am hiểu sâu rộng, có uy tín, đức độ, biết đối nhân xử thế. Gia đình thầy cúng là gia đình nền nếp, sống hòa thuận, có uy tín với cộng đồng làng, bản. Bởi vậy, từ xa xưa, trong cộng đồng người Sán Dìu đã duy trì phong tục lễ Cấp sắc với ý nghĩa công nhận năng lực hành nghề và cấp bậc của các thầy cúng.
Những người muốn làm thầy cúng trước hết phải trải qua lễ Đại Phan, tức trình làng, gia nhập vào hàng ngũ những người làm thầy cúng. Lễ Đại Phan do một thầy cúng đứng đầu điều hành công việc. Buổi lễ diễn ra long trọng với đầy đủ những nghi thức tế lễ. Sau lễ Đại Phan, nhiều ông thầy có điều kiện về kinh tế lại tổ chức lễ Cấp sắc tại gia đình.
Lễ Cấp sắc có 3 cấp bậc, được thực hiện tuần tự từ thấp lên cao, tương ứng với cấp bậc của các thầy cúng. Cấp bậc đầu tiên là Lọc sộ. Để tiến hành buổi lễ này, người xin cấp sắc phải xem ngày, giờ cụ thể (thường chỉ làm trong một buổi tối là kết thúc).
Sau khi tiến hành các thủ tục, nghi thức cho buổi lễ, thầy cúng được cấp “chứng chỉ” hành nghề gồm một ấn Thái Thượng Lão Quân và một ấn Phật. Đây là 2 loại ấn cơ bản thầy cúng sử dụng để hành nghề. Các thầy cúng ở cấp bậc này phần lớn tuổi đời trẻ, ít kinh nghiệm, thường chỉ cúng cho gia đình là chính. Họ thường đi theo các thầy ở cấp bậc cao hơn để giúp việc cúng bái và học hỏi.
Cấp bậc thứ 2 là Hoi sèo. Nghi lễ này kéo dài trong 2 ngày 1 đêm. Trong nghi lễ này, các thầy cúng dùng một tấm vải dài, một đầu gắn từ bàn thờ, nơi đặt 3 bát hương và ấn của thầy cúng rồi kéo xuống nền đất tượng trưng cho cầu nối giữa trời và đất. Người được cấp sắc ngồi trên đầu tấm vải nghe thầy cấp đứng trên giường, trước bàn thờ đọc truyền sắc. Người được cấp sắc quỳ lạy và lễ lại.
Cấp bậc thứ 3 là Chống sọn. Đây là cấp bậc cao nhất, là bậc thầy của các thầy cúng. Bậc này chỉ làm khi người được cấp sắc tuổi đã cao (trên 60 tuổi). Người cấp sắc phải kiêng không giết súc vật, không quan hệ vợ chồng và phải làm lễ phóng sinh. Trong khi tiến hành lễ cúng phải có một sớ và điệp âm, dương được đóng dấu.
Lễ vật gồm một con lợn khoảng 50 kg, gà, oản, bánh kẹo, hoa quả, rượu, chè, đèn, nhang… Nơi làm lễ có trang trí câu đối, rồng phượng, treo tranh Ngọc Hoàng, Tam Thanh… bằng giấy ngũ sắc. Người được phong cấp chức này cũng có ấn gỗ và cờ lệnh để sử dụng khi hành nghề thầy cúng.
Nghề thầy cúng trong đồng bào dân tộc Sán Dìu mang tính chất trao truyền, thường trong gia đình, dòng họ có người làm nghề thầy cúng truyền lại cho con cháu. Một tiêu chuẩn bắt buộc đối với người học làm thầy cúng là phải biết đọc, biết viết chữ Hán. Trước hết, họ phải tìm thầy để học chữ Hán theo sách “Tam Thiên tự”.
Người Sán Dìu muốn trở thành thầy cúng thực thụ thì nhất thiết phải có vợ con. Đây là điều cơ bản bắt buộc mà bất cứ người thầy cúng nào cũng phải tuân thủ. Thời gian để các thầy cúng tiến hành các nghi lễ thăng cấp bậc phụ thuộc vào khả năng nhận thức nhanh hay chậm của người học. Hiện nay, tại một số địa phương của huyện Tam Đảo, người dân còn duy trì phong tục lễ Cấp sắc. Song, nghi lễ truyền thống này được ít người biết đến và đang đứng trước nguy cơ mai một.
Ông Trương Thái Chính (84 tuổi) ở thôn Đầu Vai, xã Minh Quang là thầy cúng đã 2 lần được cấp sắc. Ông Chính cho biết: “Ông cụ thân sinh ra tôi làm nghề thầy cúng, truyền lại cho tôi. Lên 8 tuổi tôi đã học chữ Hán, 18 tuổi được làm lễ Cấp sắc bậc Lọc sộ, 45 tuổi được làm lễ Cấp sắc bậc Hoi sèo.
Tôi đã đứng ra làm thầy cấp tiến hành các nghi lễ, thủ tục trong lễ Cấp sắc cho 8 thầy cúng trẻ. Các nghi lễ, thủ tục trong lễ Cấp sắc của đồng bào Sán Dìu vẫn còn được bảo tồn gần như nguyên vẹn cho đến ngày nay”.
Lễ Cấp sắc của đồng bào dân tộc Sán Dìu ở huyện Tam Đảo là 1 trong 3 di sản văn hóa phi vật thể có nguy cơ mai một, được Bộ VH-TT&DL hỗ trợ nghiên cứu, phục hồi, bảo tồn, phát huy, năm 2023 - 2024.
Đồng bào dân tộc Sán Dìu huyện Tam Đảo sẽ được hỗ trợ trang thiết bị, đạo cụ thực hành trình diễn, tái hiện nghi lễ; chụp ảnh, ghi hình, dựng phim tư liệu về quá trình tổ chức phục dựng, bảo tồn, in đĩa DVD phát cho người dân nhằm lan tỏa rộng rãi di sản văn hóa truyền thống của dân tộc...
Phó Chủ tịch UBND xã Minh Quang Trần Văn Tương cho biết: “Đây là tin vui với đồng bào dân tộc Sán Dìu ở xã Minh Quang nói riêng và huyện Tam Đảo nói chung. Địa phương sẽ tạo mọi điều kiện hỗ trợ người dân khôi phục, bảo tồn lễ Cấp sắc cũng như các nghi lễ truyền thống, phong tục, tập quán khác của đồng bào dân tộc Sán Dìu trên địa bàn. Qua đó, góp phần bảo tồn, quảng bá, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc của dân tộc Sán Dìu”.
Bạch Nga