Được khởi công xây dựng từ năm 2012, đến tháng 1/2017, Văn miếu tỉnh bắt đầu mở cửa phục vụ du khách, nhân dân tham quan, chiêm bái, nghiên cứu, tìm hiểu. Văn miếu tỉnh đang từng bước tổ chức thực hiện các hoạt động văn hóa; quảng bá, tuyên truyền, giới thiệu và giáo dục các giá trị văn hóa truyền thống gắn với Văn miếu, lịch sử Nho học nhằm khai thác, phát huy giá trị, công năng sử dụng của một thiết chế văn hóa được coi là trọng điểm của tỉnh.
Lịch sử hình thành
Văn miếu tỉnh ngày nay được bắt nguồn từ Văn miếu phủ Tam Đới, có niên đại vào thế kỷ XV đặt tại xã Cao Xá, huyện Bạch Hạc (nay là xã Sao Đại Việt, huyện Vĩnh Tường). Dựa vào các tài liệu, văn bia lưu trữ tại Viện nghiên cứu Hán Nôm, tại Văn miếu Vĩnh Phúc và thông qua các cuộc hội thảo kho học chuyên ngành thì có thể đoán định Văn miếu phủ Tam Đới được ra đời vào khoảng niên hiệu Hồng Đức, thuộc đời vua Lê Thánh Tông (1470 - 1497). Đây là nơi thờ các bậc Tiên thánh, Tiên hiền, tôn vinh Nho học; là biểu tượng cho truyền thống văn hiến, truyền thống hiếu học của người dân trong vùng và đặc biệt Văn miếu phủ Tam Đới còn được xem là hình mẫu tiêu biểu cho một Văn miếu cấp phủ ở Việt Nam thời Lê Trung Hưng.
Cán bộ, giáo viên cùng các em học sinh dâng hương báo công tại Văn miếu tỉnh.
Qua bản dịch của các văn bia cũng cho thấy, Văn miếu phủ Tam Đới xưa đã trải qua hai lần trùng tu lớn. Lần trùng tu thứ nhất vào năm 1667 và lần thứ hai vào năm 1702. Đồng thời cũng đã trải qua hai lần thay đổi tên gọi, theo sự thay đổi, điều chỉnh tên gọi và địa giới hành chính cấp phủ, cấp tỉnh đương thời, cụ thể: Năm 1822 có tên gọi là Văn miếu phủ Vĩnh Tường, đến đầu thế kỷ XX được đổi tên thành Văn miếu tỉnh Vĩnh Yên.
Đến tháng 6 năm 2012, một công trình mới mang tên Văn miếu tỉnh Vĩnh Phúc được tỉnh Vĩnh Phúc khởi công phục dựng tại phường Liên Bảo, thành phố Vĩnh Yên. Trên cơ sở kế thừa nguồn gốc của Văn miếu phủ Tam Đới xưa, kết hợp với việc tham khảo có chọn lọc mô hình kiến trúc của Văn miếu Quốc Tử Giám Hà Nội cùng một số Văn miếu cấp tỉnh còn được bảo tồn ở Việt Nam. Đây là công trình văn hóa mang tính chất đặc thù của di tích Nho giáo, với quy mô kiến trúc khá đồ sộ, trên diện tích đất rộng lớn (hơn 4,2 ha) và nằm ở vị trí có địa thế đẹp của tỉnh Vĩnh Phúc.
Văn miếu tỉnh ngày nay là một quần thể kiến trúc được tập hợp bởi nhiều hạng mục công trình, có sự kết hợp hài hòa giữa phong cách truyền thống và hiện đại, được chia làm 3 khu vực, gồm Cổng chính của Văn miếu có tứ trụ, cầu đá, Văn miếu môn; khu giữa của Văn miếu có Hồ Thiên Quang, nhà bia Tiến sĩ, cổng Đại Thành môn, cổng Thành Đức và Đạt Tài; khu vực Nội tự - Khu thờ của Văn miếu có sân hành lễ, lầu chuông, gác trống, Nhà tả vu, Nhà hữu vu, Bái đường và Hậu cung. Mỗi hạng mục công trình vừa là thành tố của cả quần thể, vừa có ý nghĩa và chức năng riêng. Được bố trí theo thứ tự từ ngoài vào trong, theo kiểu đối xứng trên “trục thần đạo” của Văn miếu. Tổng thể kiến trúc của Văn miếu tỉnh mang đậm phong cách truyền thống, có giá trị thẩm mỹ cao, trong đó vật dụng trang trí, nội thất sử dụng sản phẩm đồ gỗ, đồ đồng của các cơ sở sản xuất, làng nghề nổi tiếng ở nước ta; vật liệu xây dựng ngoại thất được làm bằng đá Thanh Hóa, gạch đá ong, gỗ lim chắc khỏe.
Giá trị văn hóa
Văn miếu tỉnh vừa hội tụ những giá trị của di sản văn hóa đồng thời vừa mang giá trị của một thiết chế văn hóa đa chức năng, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa của xã hội hiện đại. Có thể nói, "linh hồn" của Văn miếu tỉnh chính là những giá trị văn hóa phi vật thể. Đó là truyền thống hiếu học, khoa bảng; truyền thống “tôn sư trọng đạo”, “kính thầy, trọng chữ” đã được nâng niu, gìn giữ, trao truyền tiếp nối trải qua hàng nghìn năm lịch sử và luôn đồng hành cùng với lịch sử hình thành và phát triển của nền giáo dục Nho học và khoa cử của nước nhà. Những giá trị ấy được minh chứng cụ thể, đầy sinh động bằng tên tuổi, danh tiếng và những đóng góp, công trạng rất đáng tự hào của các thế hệ những nhà khoa bảng, tiến sĩ của quê hương Vĩnh Phúc đối với đất nước, qua các triều đại phong kiến trong lịch sử.
Tiêu biểu có thể kể đến Tiến sĩ, Trạng nguyên Phạm Công Bình, người đã khai khoa cho nền khoa cử của Vĩnh Phúc ngay từ những khoa thi đầu tiên ở thời Lý. Tiến sĩ, Trạng nguyên Đào Sư Tích người đỗ đầu cả ba kỳ thi (thi Hương, thi Hội, thi Đình) và là 1 trong 46 trạng nguyên của nước ta. Tiến sĩ - lưỡng quốc trạng nguyên Triệu Thái, ông tham dự và đỗ tiến sĩ triều nhà Minh (Trung Quốc), làm quan đến chức hàn lâm học sĩ. Khi nghe tin Lê Lợi khởi nghĩa, ông đã lấy lý do xin về quê nhà thăm cha mẹ và tiếp tục tham dự thi, đỗ đầu khoa thi Minh Kinh thời vua Lê Thái Tổ, ra làm quan và phò vua giúp nước. Tiến sĩ Nguyễn Duy Thì, ông đỗ Hoàng giáp đời vua Lê Thế Tông (1606), làm quan đến chức Binh bộ thượng thư, gia Tham tụng, Lại Bộ Thượng thư, Chưởng lục bộ kiêm Quốc Tử Giám Tế tửu, kiêm Hàn lâm viện, tiến chức Thái phó và có nhiều đóng góp quan trọng trong thời Lê - Trịnh…
Nhiều du khách thập phương tới Văn miếu tỉnh tham quan, chiêm bái.
Chính những giá trị phi vật thể được tích lũy, lắng đọng theo thời gian, đã góp phần làm nên văn hiến của vùng đất Vĩnh Phúc, nơi “Anh hùng góp mặt - khoa bảng đề danh”. Những giá trị đó luôn được các thế hệ người dân Vĩnh Phúc cả trong quá khứ, hiện tại và tương lai coi trọng gìn giữ, trao truyền, tiếp nối, coi đó là niềm tự hào riêng có của cộng đồng mình, quê hương mình. Đó cũng chính là “phần hồn”, làm cho Văn miếu trở nên sống động, hòa nhập với cộng đồng dân cư thông qua những hoạt động văn hóa tại Văn miếu. Gắn kết với cộng đồng dân cư qua yếu tố tâm linh, qua những câu chuyện lịch sử, nhân chứng, vật chứng và qua các hình thức sinh hoạt văn hóa truyền thống gắn với tính chất đặc thù của Văn miếu như hoạt động tế lễ, dâng hương, tôn vinh các bậc tiền nhân và các hoạt động xin chữ/cho chữ đầu Xuân, trình diễn nghệ thuật Thư pháp, Thư họa, trưng bày, triển lãm chuyên đề…
Văn miếu tỉnh hiện là nơi lưu giữ, trưng bày những hiện vật, cổ vật quý, tiêu biểu như Bia đá hình trụ bốn mặt được phát hiện và khai quật vào năm 2010 tại Trường THPT Trần Phú. Nội dung trên bia được khắc bằng chữ Hán, ghi lại việc trùng tu Văn miếu phủ Tam Đới lần thứ 2 vào năm Nhâm Ngọ, niên hiệu Chính Hoà thứ 23 - năm 1702, đời vua Lê Hy Tông. Cùng với đó là rất nhiều những tư liệu hiện vật khác như nghiên, bút, ống tráp, hòm đựng tư trang, đồ dùng dụng cụ của Thầy đồ và Nho sinh xưa… Đây là những hiện vật, cổ vật hết sức có giá trị về lịch sử, văn hóa, khoa học. Là minh chứng khẳng định sự hình thành, phát triển của Văn miếu.
Bên cạnh đó, mỗi công trình kiến trúc thông thường khi được xây dựng và được hình thành đều mang trong mình những thông tin, tư liệu về thời đại sản sinh ra nó. Văn miếu tỉnh ngày nay cũng vậy, ngoài việc lưu giữ những thông tin tư liệu, di vật, cổ vật thì các hạng mục kiến trúc của công trình Văn miếu dù là được phục dựng, xây dựng mới. Song, giá trị vật thể của công trình cũng như từng hạng mục kiến trúc, từng hiện vật đã được tái tạo, phục dựng… sẽ dần nằm trong nếp gấp của thời gian, luôn hiện hữu và trường tồn cùng với quá trình phát triển của quê hương đất nước.
Nhiều hoạt động văn hóa đặc sắc được tổ chức thường xuyên tại Văn Miếu tỉnh.
Ngoài các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể được coi là giá trị cốt lõi, gắn kết để tạo nên sự sự hòa hợp, sống động giữa “phần xác” và “phần hồn” của Văn miếu như đã nêu. Trong xu thế, nhu cầu đang đặt ra đối với xã hội hiện đại. Với diện mạo và quy mô rộng lớn, bề thế và uy nghi như hiện nay. Văn miếu tỉnh còn có giá trị là một thiết chế văn hóa đa chức năng. Một địa điểm sinh hoạt văn hóa, giáo dục văn hóa truyền thống, điểm đến hấp dẫn về du lịch văn hóa, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa của các tầng lớp người dân cũng như nhu cầu du lịch văn hóa của xã hội. Từ góc tiếp cận này, có thể thấy Văn miếu tỉnh Vĩnh Phúc còn có giá trị là “nguồn lực mềm”, “nguồn lực nội sinh” trong xây dựng và phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.
Có thể khẳng định: Trong xu thế phát triển chung của thời đại, khi các giá trị văn hóa đã và đang được coi là “nguồn lực nội sinh”, “nguồn lực mềm” để phát triển các ngành “công nghiệp văn hóa” của địa phương nói riêng và đất nước nói chung thì một thiết chế văn hóa hội tụ đầy đủ các giá trị cả về văn hóa, lịch sử và khoa học cùng với quy mô, diện mạo hoành tráng, uy nghi như Văn miếu tỉnh khi được phát huy giá trị và quản lý, khai thác hiệu quả chắc chắn sẽ có những đóng góp đáng kể vào sự phát triển ngành du lịch văn hóa của địa phương.
Bài, ảnh: Lê Hải
(Bảo tàng tỉnh Vĩnh Phúc)