Kỳ 2: Đi tìm “điểm nghẽn”
Nhiều năm trước đây, các hệ thống công trình thủy lợi về cơ bản đáp ứng đủ nhu cầu nước cho canh tác và sản xuất đều khắp tại các địa phương trong tỉnh. Tuy nhiên, do thời gian sử dụng đã lâu và cơ chế chính sách chưa hợp lý dẫn đến nhiều tuyến kênh xuống cấp chưa được đầu tư.
Hiện thực xót lòng
Toàn tỉnh có 452 hồ đập; 447 trạm bơm; khoảng 6.000 km kênh tưới các loại (trong đó kênh loại I 78km, kênh loại II 437km, kênh loại III 985km và khoảng hơn 5.000 km kênh nội đồng); 954 km kênh tiêu liên huyện, liên xã, phục vụ hơn 40 nghìn ha đất sản xuất nông nghiệp.
Công nhân Công ty TNHH MTV thủy lợi Liễn Sơn nạo vét bùn, khơi thông dòng chảy.
Tuy nhiên, các tuyến kênh tưới nội đồng đã được đầu tư cứng hóa trước thời điểm từ năm 2010, đến nay nhiều luồng tiêu, trục tiêu đã xuống cấp, tình trạng vỡ lở, bồi lấp, ách tắc còn xảy ra phổ biến, nhất là sau các đợt mưa lũ, dẫn đến khả năng phục vụ tưới bị thất thoát nước, chất lượng chưa đảm bảo cho yêu cầu sản xuất nông nghiệp trên địa bàn.
Tình trạng người dân xả thải, vứt rác, xác động vật vào các luồng tiêu xảy ra thường xuyên; một số luồng tiêu xuất hiện bèo tây dày đặc, gây ách tắc dòng chảy; thêm vào đó, thời tiết cực đoan gây nên các trận mưa lớn cũng làm tình trạng xuống cấp, vỡ lở của các luồng tiêu xảy ra nhanh và nhiều hơn.
Mặt khác, hiện nay việc cắm mốc hành lang bảo vệ các luồng tiêu chưa thực hiện được do cần nguồn kinh phí rất lớn, hồ sơ quản lý kỹ thuật của các luồng tiêu hầu như không có.
Đối với các trạm bơm, việc thường xuyên vận hành trong điều kiện bất lợi về mực nước cũng làm gia tăng khả năng dẫn đến hỏng hóc, xuống cấp; nguồn kinh phí dành cho cải tạo, nâng cấp các trạm bơm chưa đảm bảo; các hỏng hóc được sửa chữa cục bộ từ nguồn kinh phí bảo trì hằng năm, do vậy chưa đảm bảo tính đồng bộ.
Trao đổi với phóng viên, ông Lăng Văn Trình, Phó Chủ tịch UBND xã Đồng Tĩnh cho biết: Luồng tiêu Yên Trung không thể tiêu thoát úng, bởi dòng chảy hẹp, nhiều vật cản với hệ thống bờ bằng đất. Bên cạnh đó, do đã lâu không được cải tạo, sửa chữa, nâng cấp nên khả năng thoát nước rất chậm.
“Năm 2021, tuyến tiêu đã được UBND tỉnh phê duyệt nhiệm vụ chuẩn bị đầu tư tại Quyết định số 1510. Tuy nhiên, đến thời điểm hiện tại vẫn chưa thể đầu tư bởi thiếu nguồn vốn”- Phó Chủ tịch UBND xã Đồng Tĩnh Lăng Văn Trình cho biết.
Trước sự xuống cấp nhiều năm của tuyến kênh mương từ Nhân Lạc đi Cầu Đõ, xã Nhân Đạo tới Cầu Lóng, xã Phương Khoan trên địa bàn huyện Sông Lô, Phó Giám đốc phụ trách Sở NN&PTNT Nguyễn Văn Quân cho biết: Luồng tiêu từ Nhân Lạc chảy về xã Phương Khoan nhiều năm nay đã xuống cấp với rất nhiều điểm sạt lở, gây ách tắc. Mặc dù ngành Nông nghiệp thường xuyên kiểm tra, khơi thông dòng chảy nhưng không xuể. Để giải quyết dứt điểm tình trạng này, cần có dự án đầu tư mới.
Đâu là nguyên nhân
Theo quy định Luật Thủy lợi và các văn bản hướng dẫn thi hành, trước năm 2021, toàn bộ công trình trên địa bàn tỉnh bao gồm cả công trình thủy lợi nhỏ, thủy lợi nội đồng do các Công ty TNHH MTV thủy lợi quản lý. Do vậy, không có đối tượng để hỗ trợ theo quy định tại Nghị định 77/2018 của Chính phủ.
Công nhân Công ty TNHH MTV thủy lợi Lập thạch nạo vét kênh dẫn tại Trạm bơm Cao Phong (Sông Lô). Ảnh: Thế Hùng
Từ năm 2021 đến nay, UBND tỉnh đã ban hành Kế hoạch số 190 ngày 8/12/2020 về thực hiện bàn giao thủy lợi nhỏ, thủy lợi nội đồng trên địa bàn tỉnh về địa phương theo Quyết định số 1161 ngày 18/5/2020 và được sửa đổi, bổ sung tại Quyết định số 22 ngày 8/1/2024.
Để triển khai bàn giao công trình thủy lợi nhỏ, thủy lợi nội đồng về UBND cấp huyện quản lý và giao UBND cấp xã (tổ chức thủy lợi cơ sở) quản lý, khai thác, Sở NN&PTNT đã có các văn bản hướng dẫn triển khai thực hiện và hướng dẫn việc thành lập, củng cố, kiện toàn tổ chức thủy lợi cơ sở. Đến nay, việc bàn giao đã hoàn thành, các địa phương đã chủ động vận hành phục vụ sản xuất.
Tuy nhiên, đại đa số các địa phương đều có ý kiến về việc xuống cấp của hệ thống thủy lợi nhỏ, thủy lợi nội đồng và đề nghị tỉnh đầu tư kinh phí cải tạo, nâng cấp các công trình thủy lợi nhỏ đã được xây dựng lâu năm và kiên cố kênh mương để thuận lợi trong quá trình phục vụ sản xuất.
Thế nhưng, do nhu cầu đầu tư rất lớn, trong khi nguồn lực của cấp tỉnh, cấp huyện, xã, tổ chức thủy lợi cơ sở còn hạn chế, rất khó khăn trong triển khai thực hiện. Mặt khác, đội ngũ tổ chức thủy lợi cơ sở, cá nhân đảm nhiệm công tác quản lý nội đồng đa phần là các cán bộ kiêm nhiệm nhiều công việc tại địa phương, không được đào tạo bài bản, do vậy, trình độ, năng lực thực hiện, áp dụng các kỹ thuật khoa học công nghệ tiên tiến vào nông nghiệp rất hạn chế.
Một nguyên nhân nữa, kinh phí hỗ trợ thủy lợi nội đồng còn thấp. Từ năm 2013 đến nay, giá thủy lợi phí chưa được điều chỉnh, trong khi giá các mặt hàng khác cũng như mức thu nhập của người lao động đều tăng mạnh, điều đó ảnh hưởng rất lớn đến hoạt động của các tổ thủy lợi cơ sở.
Một số xã, phường, thị trấn có diện tích tưới nhỏ, kinh phí hỗ trợ hằng năm chỉ khoảng 10 triệu đồng nên các tổ chức thủy lợi cơ sở rất khó khăn chi trả kinh phí duy trì hoạt động, thậm chí không đủ trả lương cho đội ngũ thực hiện công tác thủy lợi tại cơ sở.
Ông Ngô Anh Cương, Trưởng phòng Quản lý nước và công trình, Công ty TNHH MTV thủy lợi Liễn Sơn cho biết: Đơn vị cấp nước tưới đến đầu mối các công trình thủy lợi nhỏ, thủy lợi nội đồng, khi hệ thống các kênh mương do các địa phương quản lý bị hư hỏng, ảnh hưởng đến công tác phối hợp, cung cấp nước tưới phục vụ sản xuất. Trong vài năm gần đây, nguồn nước ngày càng khan hiếm, tình trạng hạn hán dễ xảy ra, một lượng nước lớn bị tổn thất làm kéo dài thời gian lấy nước, gây lãng phí nguồn nước, phát sinh thêm nhiều chi phí, khiến công ty thiệt hại không nhỏ.
Mặt khác, chế độ hỗ trợ cho đội ngũ thực hiện công tác thủy lợi nhỏ, thủy lợi nội đồng thấp, người lao động chưa tập trung cho công việc, không có ý định gắn bó lâu dài. Hiện nay, Bộ Tài chính chưa điều chỉnh giá tối đa sản phẩm, dịch vụ công ích thủy lợi (không thay đổi từ năm 2013 đến nay) nên UBND tỉnh chưa có cơ sở để điều chỉnh tăng giá, dẫn đến giá sản phẩm, dịch vụ công ích thủy lợi chưa có cơ sở điều chỉnh tăng.
Để từng bước hoàn thiện hệ thống cơ sở hạ tầng thủy lợi nhỏ, thủy lợi nội đồng, đảm bảo chủ động trong cấp nước tưới, tiêu phục vụ sản xuất nông nghiệp, việc xây dựng Nghị quyết để hỗ trợ đối tượng UBND cấp xã, tổ chức thủy lợi cơ sở, cá nhân là thành viên của tổ chức thủy lợi cơ sở là rất cần thiết.
Hệ thống kênh nội đồng lớn, việc rà soát, thống kê gặp nhiều khó khăn; nguồn kinh phí cho đầu tư thủy lợi nhỏ, thủy lợi nội đồng chưa đáp ứng được yêu cầu. Trên địa bàn tỉnh hiện đã thành lập được 68 hợp tác xã nông nghiệp có làm dịch vụ thủy lợi, 48 tổ hợp tác và các hợp tác xã, tổ hợp tác khác đang tiếp tục được củng cố, thành lập.
Mai Liên - Thiệu Vũ