Vĩnh Phúc là vùng địa linh nhân kiệt với địa thế “núi bọc sông bao, sơn kỳ thủy tú”. Không chỉ có cảnh quan thiên nhiên đẹp mà còn có hệ thống di tích lịch sử đa dạng, phong phú, mang giá trị lớn về mặt lịch sử, kiến trúc nghệ thuật và văn hóa tín ngưỡng, tâm linh của cộng đồng dân cư. Công tác bảo tồn và phát huy giá trị của các di tích lịch sử, đặc biệt là những ngôi chùa cổ luôn được tỉnh quan tâm nhằm gìn giữ nét đẹp văn hóa truyền thống và tạo ra lợi thế trong phát triển du lịch tâm linh.
Nằm bên dòng Lô giang, Vĩnh Phúc Tự (chùa Am) là một trong 3 di tích lịch sử cấp quốc gia được xếp hạng năm 1993, là niềm tự hào của người dân xã Sơn Đông (Lập Thạch).
Các cụ cao niên trong làng Quan Tử cho biết, chùa Am được xây dựng vào khoảng năm Bính Tý, niên hiệu Chính Hòa (1696), thời vua Lê Hy Tông và được ghi rõ trên cây hương đá dựng giữa sân chùa. Việc xây dựng kéo dài trong vòng 15 năm, đến năm Canh Dần niên hiệu Vĩnh Thịnh (1710) mới hoàn thành.
Từ khi xây dựng đến nay, chùa đã trải qua nhiều lần trùng tu, mở rộng, vì vậy, kết cấu và quy mô kiến trúc, cảnh quan tổng thể đã có nhiều thay đổi, tuy nhiên, chùa vẫn giữ được dáng vẻ uy nghiêm và mang giá trị văn hóa, nghệ thuật trường tồn với thời gian.
Kiến trúc độc đáo của di tích lịch sử cấp quốc gia chùa Am, xã Sơn Đông (Lập Thạch). Ảnh: Kim Ly
Đồng chí Chu Văn Thanh, Phó Chủ tịch UBND xã Sơn Đông cho biết: “Chùa Am tọa lạc ở cổng Đông của làng Quan Tử, trên một gò đất nổi cao giữa cánh đồng trũng. Người dân Sơn Đông ví ngôi chùa tựa như một bông sen và đường vào cổng làng như cuống của đài sen.
Ngôi chùa có kiến trúc nghệ thuật độc đáo, nhà tiền đường có kiến trúc 5 gian 2 dĩ và được làm theo kiến trúc 2 tầng mái, được chạm trổ, điêu khắc tinh tế. Gian chính giữa treo bức đại tự sơn son “Vĩnh Phúc Tự” được làm dưới triều vua Bảo Đại. Trong chùa còn lưu giữ nhiều tượng Phật cổ được làm bằng gỗ và bằng đất cùng nhiều hiện vật quý như chuông, khánh, bia, cây hương đá…
Trong khuôn viên chùa hiện còn khu vực giếng cổ làm bằng đá ong. Trước cổng chùa là 2 cây gạo có tuổi đời đã lâu. Chùa thờ các vị Tam Thế Phật, Đức Thánh Mẫu, Đức Ông, Ngọc Hoàng và các vị La Hán. Người dân Sơn Đông coi ngôi chùa là bảo vật của quê hương, vì vậy luôn có ý thức gìn giữ, bảo tồn kiến trúc, giá trị văn hóa của di tích cấp quốc gia này”.
Hằng năm, lễ hội chùa Am diễn ra vào ngày 14 và 15 tháng 3 âm lịch với nhiều nghi thức độc đáo như cúng Phật đại khoa, múa đón lễ, các làng rước kiệu mang sản vật của quê hương về dâng lễ (kiệu rước bánh dầy, kiệu rước bánh chưng, kiệu rước bánh mật, bánh rợm, kiệu rước ngũ quả).
Sau đó là nghi thức tế lễ, dâng hương cúng trời, cúng Phật, cúng Ngọc Hoàng Thượng đế; tổ chức chương trình giao lưu văn nghệ, hội thơ ca ngợi quê hương, đất nước, ca ngợi Đảng, Bác Hồ kính yêu.
Cùng với quần thể di tích cấp quốc gia gồm đền thờ Đỗ Khắc Chung, đền thờ Tả Tướng quốc Trần Nguyên Hãn và 9 di tích cấp tỉnh, 10 di tích chưa được xếp hạng trên địa bàn xã, di tích cấp quốc gia chùa Am đã tạo sức hấp dẫn cho du lịch địa phương, thu hút du khách thập phương về tham quan, chiêm bái vẻ đẹp của chùa và dự lễ hội truyền thống hằng năm.
Chùa Thanh Lanh, xã Trung Mỹ (Bình Xuyên) là ngôi chùa cổ có tuổi đời hàng trăm năm, được xây từ đầu thế kỷ XVII. Chùa mang đậm dấu ấn kiến trúc thời nhà Lê với mái cong và nhiều chi tiết trang trí tinh xảo. Chùa tọa lạc trên một ngọn đồi cao, được bao bọc bởi những hàng cây cổ thụ, bên phải là hồ nước trong xanh, bên trái là dãy núi Trung Sô trùng điệp. Chùa lưu giữ nhiều hiện vật quý như tượng Phật, hoành phi, câu đối…
Cùng với những hiện vật cổ, chùa Thanh Lanh đã được nhân dân địa phương và du khách thập phương phát tâm công đức nhiều tượng Phật quý.
Theo thầy Thích Quảng Hỷ, trụ trì chùa Thanh Lanh, do ảnh hưởng của chiến tranh nên ngôi chùa cổ trước đây đã bị xuống cấp nghiêm trọng. Nhằm bảo tồn và gìn giữ ngôi chùa, nhiều phật tử và nhân dân đã góp công, góp của trùng tu lại ngôi Chánh điện, sau đó xây dựng thêm nhiều công trình lớn như nhà tăng, giảng đường…
Với giá trị văn hóa đặc sắc, chùa Thanh Lanh là nơi bồi đắp giáo lý của đạo Phật và là địa điểm tham quan lý tưởng của nhân dân và du khách thập phương. Đầu Xuân Ất Tỵ 2025, chùa Thanh Lanh đã tổ chức lễ hội khai xuân, giao lưu văn nghệ, bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc với nhiều hoạt động mang nét đẹp truyền thống.
Theo thống kê, toàn tỉnh hiện có hơn 1.300 di tích, trong đó có hơn 500 di tích đã được xếp hạng với 4 di tích - cụm di tích quốc gia đặc biệt, 65 di tích cấp quốc gia và hơn 400 di tích cấp tỉnh. Trong đó, nhiều ngôi chùa cổ đã được xếp hạng di tích cấp quốc gia, tiêu biểu như chùa Tích Sơn, thành phố Vĩnh Yên (xếp hạng năm 1992); chùa Am, huyện Lập Thạch (xếp hạng năm 1993); chùa Biện Sơn, huyện Yên Lạc (xếp hạng năm 1996)…
Nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của các ngôi chùa cổ, tỉnh luôn quan tâm thực hiện công tác bảo tồn gắn với khôi phục các lễ hội, phát triển giá trị văn hóa tín ngưỡng, phát triển du lịch tâm linh, quảng bá ý nghĩa lịch sử của các di tích chùa cổ đến du khách.
Qua đó góp phần gìn giữ nét đẹp văn hóa truyền thống, làm phong phú thêm bản sắc của quê hương, bồi đắp niềm tự hào về những giá trị lịch sử cho người dân, tạo điều kiện thuận lợi cho du lịch tâm linh phát triển.
Quỳnh Hương